ernst jandl:mein schreibtisch ist für alle gedeckt
mein schreibtisch ist für alle gedeckt, met de werken sprechblasen die schöne kunst des schreibens der künstliche baum spreekopera s: aus dem fremde die humanisten de teevee-film traube jandl op plaat n : EX 316 145 CD idyllen andere augen de cyclus klare gerürht deze tekst is consequent in onderkasten in navolging van ernst jandl, die daarvoor pleit in een brief (zie bijlagen) / om de computer te verschalken zijn de punten na de zin vervangen door strepen/ voor leven en werk laat ik jandl zelf aan het woord in 15 stationen (zie bijlagen)/ jandls dichtkunst bestaat uit reduktie van de zinnen uit het taalveld, uit grammaticale rij gezet, dichtkunst uit konsonanten bestaande uit taalresten, uit TAALSTALEN/
es hat mich umgesmissen mein leben ist zerrissen ich will vonnichts mehr wissen da meldert sich das pissen und zerrt mich aus den kissen
het is een gedicht van een dichter die voor het schrijven als mogelijkheid pleit met dien verstande dat men bereid is voor de zaak van de dichtkunst, poëtologisch en praktisch(sociaal) te werken/ als men de dichtkunst van de nog aktieve ernst jandl leest, kan men ze plaatsen in de traditie van de oostenrijkse taalfilosofen: fritz maut her, ludwig wittgenstein, oswald wiener/ het signifikaat van jandls poetische akt is ontgrenzing van de taal als signifikaat, zodat bij het lezen van zijn gedichten duidelijk wordt dat de begrippen fonetisch verschoven worden tegelijkertijd gedeformeerd worden van gedeformeerde werkelijkheid naar gedefor meerde taal/ ernst jandl maakt fonologische wandelingen in het woord, logischerma te ervaart men ernst jandl beter op geluidsband/ hij rechtvaardigt de kunstarbeid (in de zin van arbeid en verwerkelijking) als een mogelijkheid die ontsnapt aan de klein burgerlijke termen elitair en hoogkultuur/ zijn lyriek leest met een zelden geziene duidelijkheid, zakelijkheid, fonetisch over landsgrenzen heen/ via kinderen werden zijn opnames bekend/ zonder overtredingen en provokatie want wanneer hij gedichten schrijft, zet hij een traditie voort terwijl woorden als aufklärung onder de loepe worden genomen met een grondige eenvoud in verkinderlijkte taalwendingen/
nichts im kopf setze ich mich an die maschine spanne ein blatt ein mit nichts darauf mit etwas darauf ziehe ich das blatt ich aus der maschine und lese als text etwas aus meine kopf
jandl onderhoudt een literaire vriendschap met friederike mayröcker samen schreven ze hoorspelen en de teevee-film traube / ernst jandl weerhield zich van kritiek op tijdgenoten uitgenomen op friederike mayröcker/ in de spreekopera aus dem fremde brengt ernst jandl duidelijk iets over zelfsituering of de krisis in het eigen leven op de wijze dat het intiempersoonlijke onpersoonlijk wordt gegoten in materiaal van de zich vormende taal of pidgingerman waar ernst jandl te hulp snelt zijn taak als leraar vervullend hier spreekt de wandervogel wandelvogel waar niemand-heeft-er-zin-in zichtbaar wordt in de struktuur/ een ik die zich op weg dacht, krijgt het in deze spreekopera niet gezegd/ wanneer er in jandls gedichten een ik opdoemt, zien wij het meestal in stilstand, ingekapseld; in zijn beweging gehinderd/ die welt bewegt mich zegt ernst jandl/
terwijl de taal stottert is ernst jandl aan het tateren bezadigd van alcohol en tabak/ jandl geeft les in beschadiging van taal (metafoor voor beschadiging van zijn lichaam)/ hier worden geen woorden aangeboden, geen therapie, hier wordt niet gebeden voor gezondheid, de taalkursus is in deze radikaal; en waarschijnlijk helpt dit/ (ook om te zeggen wat er omtrent het oostenrijkse naziverleden te zeggen valt/ daarnaast schreef ernst jandl visuele poezie wat we reeds kennen sedert appolinaire, futurisme, dada, van ostaijen, en de grensoverschrijdende kunsten/ bekende tijdgenoten zijn ossie wiener die die verbesserung von mitteleuropa schreef er is ook konkrete poezie bij de stuttgarter gruppe met max bense en eugen gomrin ger, populairste van hem: ping pong
jandl is deels te vergelijken met DADA en ekspressionisme, iets nieuws en oudbekend . mit sprache anfangen, was ich will , deels met beeldgedichten van mertzkunstenaar kurt schwitters, stramm en hugo ball / aan franse zijde te vergelijken met jacques prévert, raymond queneau (en zijn stijloefeningen) en boris vian / konkrete poëzie dus poëzie die tot haar recht komt wanneer ze hoorbaar gemaakt wordt/ de engelsen noemen hem de out-becketts beckett
ob rot
ob rot
o brot
ob blau
o blau
ob lau
o brot
ob rot
o blau
o brot
o blau
ob blau
ob rot
o blau
o blau
o brot
je moet het gewoon eens intikken sensatie de eenmaal aangenomen impuls lost zich niet meer volledig op, integendeel: het draait in nieuwe richtingen,opent nieuwe wegen/ zoals diverse theaterschetsen, beschrijvende schilderijen, spontane uitlijning van onderkasten in nieuwe drukschema s, ontstaan gedichten uit vormen, zodat enkel nog strofe en rijm het klassieke aanduiden, seriële formatie van physiognomieën met uitgestoken tong / stempel-zelfportretten met een verrassingsapparaat / niet alleen de in de barokke drukkunst vindt men visuele pronkstukken ook in de konkrete poezie van deze eeuw -in het private archief van ernst jandl zouden ook tekeningen zitten-/ nieuwe terminologieën voor tekstbegrip naast de gekende grammatica en visuele drukschema s/ zoals gomringer speelde met de zetkast van de drukker/ oneindige mogelijkheden komen tevoorschijn als je speelt met woorden en zijn regels ook het alledaagse werd opnieuw thema in de dichtkunst om het in zijn shokerende aktualiteit als taal voor te stellen/ ernst jandl wordt niet beledigd door de banaliteit van het leven daarnaast visuele lippenpoëzie die de omkering is van visuele papiergedichten waardoor doofheid en stomheid uitgeschakeld worden/ alleen de titel wordt voorge dragen de rest wordt met een geste in de lucht getekend / verlichamelijkte visuele poëzie behoort volgens ernst jandl op de tweede plaats /
schtzngrn, waarmee jandl bedoelt schützengraben = der krieg singt nicht, met zijn toongevolg: t-t-t-t-t-, als een mitraillette -t-t t-t- t-t- ttt- t-t-t t-t-t t-t-t- t-o-t, levert alleen dood als gevolg/ tot zover de doodsvoorstelling bij ernst jandl*1/ jandl onderzoekt niet alleen de dichterlijke mogelijkheden van de taalreduktie, maar ook de mogelijkheden van energieën, die het variëren en herhalen biedt / jandl is de kat, speelt met muis, laat ze los, snapt ze weder, dit proces herhaalt zich naar belie ven, tot het wonder zich voordoet: de kat laat de muis leven/ de taal eigent zich in dit geval ook het toeval toe en jandl legt het mechanisme van het bluffen bloot, des daseins ins gedicht gebracht/ neologismen, zijn het niet, wel een inoefening van de taal het drastische dichtung als ver-dichtung und ent-dichtung/
een hoofdstuk kan gewijd worden aan humor bij jandl in een stukje hoogkulinair taalgebruik jandls filosofische humor van een nestoriaanse butler werd met de jaren bitterder/ parodie op Johannes 1,1 schim schanflang war das wort... Wer abfall schreibt.../ is niet als slechte literatuur te verstaan niks van het woord te verwachten dat staat ons te wachten jandls humor is de zoveel ste uitdrukking van zijn wantrouwen tegen woord/ das röcheln der Mona Lisa een akoestisch gegeven voor stem en apparatuur/ ernst jandl gebruikt zijn rezonansie als instrument voor erkenning van zijn aangevreten waarneming = aangevreten spraak/taal/ ernst jandl vraagt een ogenblik voor het eenzame lachen das lachen im innern der kapsel genoemd/ uitdrukkingstaal als mogelijkheid om via pathetisch infantiele verzen naar een resitatief werkende konjunktief, (alles is toege slagen) wat tevoren uit de kunst en onmogelijk was is voor jandl de motor opgehan gen aan jandls stem zie opname zijn stem werkt als twee organen: met het ene grijpt ze, tekent ze, imagineert ze theatrale plaatsen; het andere bewerkt de woorden, alsof de woorden gespannen waren, vervoert ze in geruis, geruisbundels of denatureert ze volgens een methode/ jandl is verbale manupilatie het weefsel is vloeibaar en de woorden bezitten een eigen kunst-autonomie; waardoor steeds nieuwe konstellaties denkbaar zijn, op radikaal open wijze. VOOR ÜBERRA SCHUNGEN ALLER ART GUT de methode van o-verrassingen levert sprongen, sneden en breuken/ overgangen , analogieën, verduidelijken de verdichtingen en verwisselingen tegen de mondaine taal overwegend gebruik makend van spraakmonden, alledaagse rede- wendingen, floskeln (flo skel(-n) =holle frase, schoon klinkende woorden), banale citaten, kinderverzen zonder te vervallen in zeldzame wendingen, extreme formulerin gen, opgesmikte woorden voor het weergeven van het verschrikkelijke en grauwe ernst jandl handelt over de gespletenheid van de mensheid, mislukte mensheidutopiën, kindertijd en dood/ zijn omgang met deze thema s is fascinerend en tot heden rich tinggevend. jandl levert mooie harmonie in de zin van herakleitos/ ernst jandl is poëtische vrijheid is literatuur met autobiografische motor/ vooral aus dem fremde is autobiografisch/ ernst jandl dankt veel aan gertrude stein zij is volgens hem die mutter der moderne/ van haar:
Wenn Sie ein tägliches Leben jede Minute des Tagens leben muss die Beschreibung dieses jeden Tag täglichen Lebens bewegend sein, sie muss sie mit totaler Emotion erfüllen, und sie muss zur gleichen Zeit beruhigend zein, sie muss ausfüllend sein mit emotion, und sie muss beruhigend sein.
jandl maakt uitstappen naar de jazz; voor de chromatiek in de onderstem zie pagina 166 **2 vindt men muziektechnische termen die ik niet kan verklaren/ jandl was een ordentelijke pedagoog en werd een onordentelijke dichter/ dichter van de TEGEN TAAL/ jandl is onverberterlijk, en dat terwijl zijn fundament voor dichtkunst het wantrouwen geldt, wantrouwen tegenover mens en taal / zijn wantrouwen richt zich tegen de taal, die hij voor willekeurig houdt, maar ook als indikator van bepaalde denk- en handelswijzen ernst jandl stelt elke macht in vraag / zijn vooroordeel tegen de taal wordt door hem begunstigd en levert zo een aanval op de aufklärung zo verbonden met de duitse schandelijke geschiedenis / jandl geldt niet als moralist wel als geëngageerde / sedert 1963 is ernst jandl bezig met experimenteren op de traditie/ hij gaat zover mee met de traditie voor zover vernieuwing en vraagstelling ook in de traditie ingebouwd is/ voor zover traditie ook kritische analyse toelaat/ zo is hij een experimenteel dichter gebleven , en een kassieker geworden/ hij gaat tot op het bot / zugrunde / hij verwerpt de idee een beroeps-avant-gardist te zijn/ hij is een man van het podium, poeet en recitator tegelijk/ zijn poëzie is niet wereldvreemd (wel vervreemdend)/ greif nicht nach oben/ du stösst nicht an/ aber lass de fuss dort/ wo er stehen kann/ zoals de ekspressionisten zonder in hun pathos te vervallen/ alledaagse taal zoals geleerd van de dichters brecht, prévert en sandburg/ de vervreemding wordt konse quent opgewekt en gevarieerd. hij heeft dit begrip populair en modieus gemaakt/ in zijn spreekopera aus dem fremde bewegen de stemmen zich op de grens van zingen en spreken/ de spreekwijze zal zich echter onderscheiden van de gewone diktie/ het lijden van de schrijver in de troosteloze alledaagsheid wordt er bevrucht met een twijfelende literaire impotentie/ onderwijl prachtstukken schrijvend / heeft hij de spraak van de duitse lyriek zo konsequent van ballast bevrijdt als leermeester in spartaanse onthouding/ jandl ignoreert de grammatica en de zinsbouw als een despe rado/ op zulker wijze dat men het lachen weer kent/ de taal alleen kan niets uitrichten/ velen vinden het lachen, dat weet ik uit ervaring /
ich war jung und dumm / ich bin alt und dumm / ich entkleide mich vor publikum / plötzlich sind alle stumm
op late leeftijd komt erkenning, jandl wint de Hölderlin-prijs/ jandl : op basis van de dagelijkse taal oefent de auteur zich in de kunst van het uitglijden, daarbij gebruik makend van de taalfout als kunstmiddel, analoog met de storingen en vernielingen in de muziek, de plastische kunsten
en de schilderkunst / jandl probeert niet om gedichten uit de kindertijd te schrijven , verschillende keren komt de leeftijd van de auteur ter sprake zonder verdoezeling/ op 12 oktober 84 ontvangt jandl de büchner-prijs/ jandl lanceert de aanval op grammati ca en syntax/ de oude vormen gelden niet meer, bekentenisgedichten, natuurgedich ten, liefdesgedichten, politieke gedichten - de muren zijn afgebroken/ jandls gedichten zijn gedicht-gedichten, wat ook de ondervinding was van een andere grote taalzuive raar oskar pastior/ de taal waar we het hier over hebben is in experiment nadenken over de taal/ zo zijn deze gedichten ook liefdesgedichten, ook politieke gedichten en natuurgedichten/ het loopt alleen dooreen in taaltwijfel, spraak- en klankresten/
oder ich sitzen vor schreibmachien und lassen meinen fingern bisschen klappern
jandl was lid van de wiener gruppe: met oswald wiener, gerhard rühm, friedrich achleitner, h.c. artmann, konrad bayer - samen de literaire underground (van wenen); tegen de traditie: want de traditie dekt veel toe; (van het schandelijke verleden, nazi- oostenrijk)/ GAV is een auteursorganisatie mede opgericht door jandl ten voordele van konkrete poëzie en andere door de staat niet erkende schrijvers/ het kan zijn dat men jandl in oostenrijk niet begreep - of maar al te goed begreep, maar het blijft een feit dat hij eerst pas in duitsland werkelijke erkenning vond/ in 1962 greep jandl terug naar materiaal uit 1952 dat op zijn beurt teruggreep naar jeugdervaringen uit 1938 - het binnentrekken van de duitse troepen in wenen/ jandl werd 10 maanden krijgsgevangen gezet in 1945 in engeland/ (in 1943 ging jandl onder de wapens) jandl was geboren te wenen op 1 augustus 1925/ 1940 is voor jandl een aangrijpende gebeurtenis: de dood van zijn moeder na ziekte, zij schreef ook poëzie/ vandaar de uitgave (bijna twintig jaar later) van laut und luise / (de naam van zijn moeder)/ ein titel wie dieser kommt kein zweites mal/ und wozu auch - er steht für alles / vrijheid als de conditie voor kunst, zo kan men ernst jandl betrouwen dat hij steeds doet wat niet verwacht wordt. hij schrijft funktionele poëzie/ in de jaren zestig zorgde ernst jandl voor de doorbraak van het eksperimentele stereo-spel, samen met friederike mayröcker, in de hoorspelen (waarvoor hij de hörspeil preis der kriegsblinden ontving) het luisterspel-manuskript wordt omgebouwd tot partituur/ jandl ordent akoestisch materiaal om aldus een klankgebeurtenis moge lijk te maken/ hier is een luchtakrobaat aan het werk, die zijn idioom niet meer beheersen wil/ der in sich hat das reden / das alles einst gewesen ist/ jandl werkt als producer van akoestische, visuele en mixed-media teksten in verzen en proza/ hij is leraar tot zijn pensioen in 1976, een bron van inkomsten om te kunnen schrijven wat hij wil/ het geluid van de gedichten kan gesmaakt worden door niet-duitstaligen/ (bevat ook een weinig engels) was leraar engels/ het vak studeerde hij na zijn bevrij ding/ wer in der kunst technisch nichts wagt, gehört auf den mist / nieuwsgierig en met de lust van een ontdekkingsreiziger, onderzoeker van het semanti sche oerwoud/ eten en woord / wir haben doch nichts anderes?/ wanneer dichten iets met verdichten te maken heeft, dan is jandl één der grootste dichters onzer tijd/ terwijl jandl met zijn lechts en rinks slaapwandelend de toon getroffen heeft/ schrijft jandl een adembenemende produktiviteit bijeen/ in 1985: 1400 gedichten + 25Otot 1989 sedert de zomer van 1991 werd een motor ontworpen, die voor een gewisse, kontinu e en snelle gedichtenstroom zorgt/ idyllen zijn herinneringen uit de kindertijd, uitdrukking van een onmetelijke verloren heid woordsmelterij/ de taal huilt en lacht (liefst tegelijkertijd)/ wanneer de vertwijfeling ritme geworden is/ de mens is en blijft ergernis verwekken/ woorden zijn speeldozen/ tegen het verlopen van de tijd/ allah-heiligen / chocolade, wisky en schaakcomputer zijn zijn stimulantia/ reduceren van de taal / preciezer: wat de taal met zich laat doen ( met zich laat aanvangen)/ stanzen is in de volkse variant van het volkse wenen gschdanzl geschreven in neder-oostenrijkse kleuring / wisselgang tussen walizisch en een tot op heden onbekent soort zwart-afrikaans idioom te vergelijken met dadadaran/ jandl heeft ooit samengewerkt met barry flanagan (uit de beuys-traditie)/ jandl is een deel mens een beetje hond een beetje haas / lebens- und sterbenskundig/ doe je mond open als je duidelijk wil spreken, om te stotteren en lief te kozen / voor elke lezing kiest jandl een andere verzameling , hij komponeeert zijn leesavenden als muziekstuk ken, hij mengt zoals elke goeie muzikant zijn hits met evergreens/ 1968: verschijnen van de eerst plaat bij wagenbach; interviewer aan jandl : in welk vakje zou u zichzelf beschrijven?: zu keiner oder zu meiner / knappe vormen worden tot het uiterste gereduceerd of geconcentreerd/
bronnenmelding
Frankfurter Allgemeine Zeitung (- aug- 1995 15-11-80 8-3-86 12-nov-94 10-10-89 1-apr-95 8-1O-83 6-jun 92 1-8-85
in der Spiegel -jun-95
de groene amsterdammer 1-6-83
die Zeit 12-10-84 8-9-89
nederlandstalige krant van 12 - aug - 71
BRT 3 zondag 2 en 9 jan 72
Times Liteary Supplement 13-6-86
noten
*1 noot: zie p 112, Texte, Daten, Bilder herausgegeben von Klaus Siblewski
**2 zie boek noot *1
*3 muziekpartituur van jazzmuzikant dieter glawischnig op jandls gedicht darstellung eines poëtischen problems
*** men kan als schrijver uitgehongerd worden door boycot/
---
kurt duyck eerste meestergraad schilderkunst hogeschool gent schooljaar 1997-1998
voor mr. decancq